Als stenen konden spreken

Toespraak van burgemeester Avine Fokkens-Kelder bij Dodenherdenking 2025

Alleen het gesproken woord geldt

Geachte aanwezigen,

Vandaag staan wij stil. Stil bij hen die hun leven hebben gegeven voor vrijheid en vrede, zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog als in latere oorlogssituaties en vredesoperaties, waarbij ons land betrokken was. We herdenken omdat wij ze niet willen en niet mogen vergeten.
Acht decennia zijn inmiddels verstreken nadat Nederland bevrijd werd op 5 mei 1945. Acht decennia later, en toch nog altijd dichtbij in de verhalen, in de namen, in de gebouwen van onze gemeente.

Een van die gebouwen is Crackstate, hier in het hart van Heerenveen. Vandaag de dag een symbool van bestuur, democratie en gemeenschap, maar hoe anders was dat 80 jaar geleden. Crackstate was toen het beruchte hoofdkwartier van de Duitse Sicherheitsdienst en stond bekend als “de hel van het Noorden”.
Een plek van angst, van verschrikkelijke martelverhoren, van beslissingen die levens kostten.

Crackstate

Stel u eens voor dat de stenen van Crackstate konden spreken. Wat zouden ze ons vertellen?
Het verhaal over de bezetting. Over spanning. Over onderdrukking. En over de gruwelijkheden die zich in de gevangenis achter Crackstate afspeelden.
Maar misschien ook over hoop. Over daden van moed. Over gewone mensen, die buitengewone keuzes maakten.
Want in de donkerste tijden stonden er mensen op. Mensen die weigerden zich neer te leggen bij onrecht. Mensen die weigerden weg te kijken. Vrouwen en mannen van het verzet, waarvan sommigen nooit zijn teruggekeerd.

Zij hebben – om met de woorden van Bram Vermeulen te spreken – een steen verlegd in een rivier op aarde.

Twee van die mensen waren mijn oom en tante, Bertus en Tine Lugtmeijer.
Samen met anderen mensen – al dan niet uit het verzet – hebben zij velen levens weten te redden. Zij werden, nadat de bezetter jacht maakte op verzetsmensen, gevangengenomen en gescheiden opgesloten in Crackstate. Van elkaar wisten ze niet hoe het de ander verging.
Mijn tante was op dat moment vier maanden zwanger van dochter Ineke.
Toen ze in Crackstate kwamen, waren er daar al heel wat verzetsmensen opgesloten die ook waren opgepakt. Op een dag zat er een briefje in het eten van mijn oom verstopt met daarop de woorden: “Bertus, ik heb onder veel slaag jouw naam genoemd. Vergeef me”. Er stond geen naam bij.
En hoewel hij wel een idee had van wie dat briefje kwam, heeft hij nooit een naam willen noemen, omdat hij wist hoe erg er gemarteld werd.

Mijn oom en tante overleefden de oorlog, maar op de schoorsteenmantel in hun huis stonden portretten van vrienden uit het verzet die het níet overleefd hadden. Zwartwit foto’s, groot en klein in goudkleurige en zwarte lijstjes.
Ze hadden de oorlog overleefd, maar ze waren niet in staat deze achter zich te laten. Het nestelde zich in alles. Uiteindelijk verloren mijn oom en tante elkaar toch; niet tijdens de oorlog, maar in de echo ervan.

De gevangenis achter Crackstate is een tijd na de oorlog afgebroken. Van een aantal stenen is een klein monument gemaakt bij het gemeentehuis. En mijn nicht Ineke heeft een steen.
Voor haar een tastbare herinnering aan de angstige periode dat haar moeder, zwanger van haar, in Crackstate gevangen zat.

Dames en heren,

Herdenken is niet alleen terugkijken. Het is ook vooruitkijken.
Want vrijheid is geen vanzelfsprekendheid.

Het bewijs daarvan zien we elders in de wereld. Vrijheid vraagt om waakzaamheid, om dialoog, om begrip. En het vraagt om verdraagzaamheid ook al worden we zelf geconfronteerd met onverdraagzaamheid. Ze vraagt om het koesteren van de democratie, om het erkennen van verschillen en het kiezen voor verbinding.

Dames en heren,

Aan wat of wie u denkt vanavond is aan u, maar laat de stilte van vanavond hoe dan ook geen leegte zijn, maar een ruimte. Een ruimte voor herinnering, voor dankbaarheid, verbinding en hoop.

Stenen spreken niet. Dus laten we beloven dat wij blijven vertellen over hen die het leven lieten. Over de verzetshelden die niet wegkeken. Over Crackstate. Over wat er gebeurde, en waarom dat nooit vergeten mag worden. Want een verhaal dat niet wordt verteld, verdwijnt. En daarmee verdwijnt ook het besef van wat het heeft gekost om te kunnen leven zoals wij dat nu mogen. Dus laten we verhalen vertellen. Van generatie op generatie. Want zo houden we de geschiedenis levend.

dankuwel